Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe – czyli te ze stoperem

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Sportowy – rozumiany jako zdrowy tryb życia jest obecnie bardzo „na czasie”. Czy jednak na czasie są sportowe zegarki i co tak naprawdę odróżnia je od innych czasomierzy? Czy tak szkodliwemu dla zdrowia zawodowemu sportowi, także towarzyszą zegarki?
Pytań sporo. W poniżej zamieszczonym tekście będzie tylko o sportowych zegarkach. O innych wskazanych powyżej aspektach i warunkach używania zegarków sportowych nie chcemy się wypowiadać.

Jako, że przez sport niejako automatycznie rozumiemy aktywne spędzanie czasu, nawet jeśli jest to aktywna gra… w szachy, to praktycznie w każdym zegarku sportowym powinna zagościć funkcja pomiaru krótkich odcinków czasu, czyli stoper. Co ciekawe właśnie w tej wspomnianej grze królów, zegar – choć nie stoper, jest oczywiście poza samymi szachami, jedynym elementem niezbędnym do sportowej rozgrywki.

Dziś mierzymy czas z zadziwiającą dokładnością, tak w życiu codziennym a szczególnie w trakcie zawodów sportowych, nawigacji przy wykorzystaniu GPS-u, czy w nauce.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Godziny i minuty odmierzane za pomocą popularnych czasomierzy naręcznych i publicznych wyznaczają nasze codzienne funkcjonowanie i możliwość planowania życiowych czynności, setne i tysięczne części sekundy decydują o wynikach sportowych i znaczą ich rekordy, dokładność pomiaru czasu wyższa niż w mikrosekundach (0,000 001 s) okazuje się być koniecznością w badaniach na polu fizyki jądrowej.

Wskazania urządzeń mierzących czasy sportowcom, były wielokrotnie pokazywane, przykładowo w trakcie niedawnych Igrzysk Olimpijskich w Rio. Mimo takiej częstotliwości pomiarów, bezskutecznie było wypatrywać sędziów uruchamiających ręcznie przyciski stopera. Dziś wobec wymagań dotyczących nie tylko dokładności pomiaru, wszechobecna elektronika i urządzenia optoelektroniczne wyparły manualnie uruchamiane stopery, choć takie urządzenia są cały czas produkowane.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Jakie w takim razie, codzienne i popularne możliwości pomiaru czasu za pomocą stopera mamy my – zwykli użytkownicy zegarków, bo nie chcę pisać tu o możliwości noszenia w kieszeni stopera, czy o rozwiązaniach jakie oferuje nam dziś przemysł elektroniczny?

Jako, że w czasomierzach elektronicznych możemy znaleźć praktycznie wszystkie warianty pomiaru, jakie możemy sobie wyobrazić, ale prestiż pozostał atrybutem konserwatywnych „mechaników” – w dalszej części ograniczę się tylko do rozwiązań mechanicznych, choć trzeba pamiętać, że każdy model stopera elektronicznego będzie tańszy od najtańszego mechanicznego, a najtańszymi elektronicznymi są modele z wyświetlaczem cyfrowym.

Przedszkole zegarków ze stoperem

Moim pierwszym spotkanym na zegarmistrzowskiej drodze, zegarkiem sportowym był czasomierz noszący dumną nazwę „Спортивныйе”, którego „sportowość”, obok podwyższonej, choć nieokreślonej szczelności, polegała na możliwości zatrzymywania centralnej wskazówki sekundnika, poprzez wyciągnięcie koronki do pozycji nastawiania wskazówek. Ten podstawowy sposób pomiaru krótkich odcinków czasu, jest możliwy we wszystkich zegarkach elektronicznych analogowych i powszechny w dzisiejszych zegarkach mechanicznych. Jednak kilkadziesiąt lat temu, w czasach królowania u nas zegarków radzieckich, polskich, wschodnioniemieckich i najtańszych Szwajcarów (Atlantic, Doxa, Delbara), rozwiązanie to było wyjątkowym atrybutem tego właśnie modelu. Można oczywiście powiedzieć, że funkcja zatrzymywania sekundnika służy przede wszystkim do precyzyjnego ustawiania czasomierza. Nazwa czasomierza mówi jednak sama za siebie i wskazuje właśnie na pomiar odcinków czasu. Zatrzymując sekundnik zegarka na godzinie 12-tej (wskazanie zerowe dla sekund), po wciśnięciu koronki uruchamiamy zegarek i mierzymy mijające sekundy. Zatrzymanie pomiaru następuje poprzez ponowne wyciągnięcie koronki. Uciążliwością takiego pomiaru jest trudność precyzyjnego ustawiania zegarka w pozycji początkowej. Istotnym i oczywistym minusem takiego pomiaru jest także każdorazowa utrata wskazania aktualnego czasu. Równocześnie należy zauważyć, że ustawiając na godzinie dwunastej także wskazówki minutową i godzinową możemy pomiar wydłużyć do dowolnie długiego odcinka.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Chronoskop – zegarek z dodatkową wskazówką sekundową

Wyobraźmy sobie tradycyjny zegarek z małą wskazówką sekundową i dodatkowo dużą, centralnie usytuowaną, którą obok zatrzymywania i wyzwalania za pomocą specjalnego przycisku, możemy także ustawiać błyskawicznie w położenie „zerowe”. Dodatkowy pomiar wykonany przy pomocy takiej wskazówki nie zmienia prawidłowości odczytu czasu wskazywanego za pomocą pozostałych. Takie właśnie rozwiązanie znajdujemy w modelu Chronoscope firmy Chronoswiss, gdzie dodatkowy przycisk umieszczony jest w koronce zegarka a tarcza posiada układ wskazań typowy dla zegarów zwanych regulatorami. Konstrukcja taka wcale nie jest prosta, a do tego jak się okazuje nie każdy tradycyjny mechanizm zegarka można doposażyć w taki dodatkowy zespół przekładni. Zoptymalizowane pod kątem siły i długości sprężyny mechanizmów, decydujące o prawidłowości i czasie działania czasomierza, często nie są w stanie podołać oporowi związanemu z załączaniem dodatkowej wskazówki.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

W przedstawionym zegarku firmy Chronoswiss brak znaczącego, negatywnego wpływu załączania funkcji stopera na dokładność chodu czasomierza jest wyznacznikiem prawidłowego dopasowania wszystkich elementów w trakcie ręcznego montażu elementów.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Zegarek ze stoperem

Pisząc o zegarkach ze stoperem, warto w opis tego rodzaju czasomierza wpleść wątek rywalizacji dwóch najpopularniejszych i przez wiele lat dominujących mechanizmów tego typu, posiadających dodatkowo automatyczny naciąg sprężyny. Modele „El Primero” i „Valjoux 7750” królowały na rynku zaraz po odrodzeniu się mechanicznego zegarmistrzostwa i obydwa dość szczęśliwie uniknęły zezłomowania w czasie kryzysu mechanicznych zegarków, w latach siedemdziesiątych poprzedniego wieku. Mimo, że pierwszy zegarek z automatycznym naciągiem sprężyny skonstruowano w już roku 1756, a zegar ze stoperem w roku 1821, lub 1816 – jeśli przyjąć ostatnie zgłoszenie firmy Louis Moinet, to pierwszymi mechanizmami, które łączyły te dwie funkcje były El Primero, który pojawił się w roku 1969. Nazwa „El Primero” („Pierwszy”) nie wzięła się z przypadku, albowiem grupa konstruktorów z firm Zenith/Movado walczyła w tym przypadku o palmę pierwszeństwa z konsorcjum skupiającym marki: Heuer, Dubois Dépraz, Hamilton-Buren i Breitling, a skonstruowany przez tę druga grupę mechanizm nosił nazwę Chronomatic.
O ile jednak ta rywalizacja znalazła swój finał i zwycięzca został ogłoszony, a pokonany został … zezłomowany (wprawdzie nie z powodu drugiego miejsca, a w wyniku załamania się branży), to w rywalizacji pomiędzy „El Primero” i „Valjoux 7750” (ten pojawił się dopiero w 1972 roku) zwycięzcy nigdy nie wyłoniono.

Wracając jednak do stoperów, to przy opracowywaniu założeń konstrukcyjnych takich mechanizmów trzeba w szczególny sposób zwrócić uwagę na zapewnienie odpowiedniej dokładności chodu czasomierza, niezależnie od zakłóceń spowodowanych pracą stopera. Jednym z nich jest wspomniany w poprzednim punkcie wpływ załączania obciążenia wynikającego z dodatkowych wskazań, ale należy także pamiętać o uderzeniowym działaniu dźwigni zerującej. Charakter zakłócenia najwierniej oddaje nazwa tegoż elementu podzespołu w mechanizmie stopera – młotek.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Przy „uderzeniu” wskazanego młotka, a co za tym idzie błyskawicznym powrocie wskazówek w położenie zerowe, obok eliminacji wpływu tego zjawiska na dokładność, nie może w żadnym przypadku dojść do przeciążenia (czy wyłamania) zębów przekładni, jak również do przysunięcia się wskazówek na swoich osiach. Równocześnie te same wskazówki muszą dać się bez zniszczenia zdjąć z osi przy przeglądach technicznych zegarków. Największym wyzwaniem dotyczącym wpływu na dokładność i zapewnienia prawidłowego mocowania dotyczy dużej (centralnej) wskazówki pomiaru sekund stopera.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Wracając do w rywalizacji „El Primero” i „Valjoux 7750” i wyników ich prac, obydwa zespoły na tyle rzetelnie podeszły do problemu, że każdy z mechanizmów bardzo pozytywnie i na długo zapisał się w historii zegarków i to bez względu na zapaść branży, która spowodowała zaprzestanie produkcji wielu innych popularnych mechanicznych „serc ”. Skonstruowane w podobnym okresie, obydwa dość szczęśliwie ocalały w czasie tegoż kryzysu i tak jak wtedy, także i dzisiaj toczy się między nimi widoczna rywalizacja o wyższe uznanie pośród użytkowników zegarków.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Mechanizm El Primero przez wiele lat stosowany był przykładowo przez firmę Rolex, która już jako taka, swoimi wyrobami potwierdza bardzo wysoki poziom techniczny mechanizmów. Konstrukcja stopera opiera się na systemie wykorzystującym koło kolumnowe (swego rodzaju serce systemu gwarantującego powtarzalność czynności), co w dzisiejszych czasach reaktywacji zegarmistrzostwa mechanicznego jest podkreślane jako rozwiązanie wartościowsze. Dzięki niemu można wykonywać stoper z jednym przyciskiem, a zerowanie nastaw jest czynnością ergonomicznie przyjemniejszą niż w mechanizmie z krzywką (takim jak przykładowo Valjoux 7750). Z drugiej strony mechanizm jest dość „miniaturowy” jak na dzisiejsze preferencje użytkowników i nawet umieszczony pod dużą tarczą (i w dużej kopercie) powoduje, że mikrowskaźniki stopera „drażnią” swoją lokalizacją blisko centrum tarczy zegarkowej. Jego nieznaczne rozmiary przekładają się także na delikatność i ograniczenie w możliwości dołączania dodatkowych obciążeń, co jest jedyną drogą do zastosowania tak popularnych dzisiaj dodatkowych wskazań.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Rozwiązanie firmy Valjoux jest o tyle dobrze znane i uznane, że istnieje wiele modeli wyjątkowych zegarków w różnych firmach zegarkowych, bazujących na tej konstrukcji. Przykładem mogą być zegarki Grande Complication i Da Vinci Perpetual firmy IWC, Indicator firmy Porsche Design, czy wiele modeli z kolekcji Masterpiece firmy Maurice Lacroix. Takie przykłady potwierdzają obiegową opinię o tym produkcie, jako o doskonałym „koniu pociągowym” dla różnorakich rozwiązań. Mechanizm ten będąc równocześnie częstym gościem Obserwatorium Astronomicznego w Neuchatel – badającym i przyznającym certyfikat chronometru wyrobom spełniającym wymagane, wysokie kryteria, stał się równocześnie synonimem wysokiej dokładności chodu. Dopiero po ustabilizowaniu się zegarkowego rynku własne mechanizmy ze stoperem i automatycznym naciągiem pokazały przykładowo firmy Rolex, Vacheron Constantin, czy IWC.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Pomijając kwestie marek, które wynalazły i marek, które stosują w swoich zegarkach któryś z tych mechanizmów i wskazaną ergonomię obsługi, na ich uznanie miała największy wpływ dostępność każdego z nich, a w tym względzie można powiedzieć, że model Valjoux był powszechnym, więc z mniejszym prestiżem.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Klasyczne działanie zegarka ze stoperem polega na: rozpoczęciu pomiaru przyciskiem znajdującym się w okolicy wskaźnika godziny drugiej – zwanego przyciskiem „górnym”, i zatrzymanie pomiaru poprzez przyciśnięcie tego samego przycisku. Dalej możliwe jest kontynuowanie pomiaru – przycisk górny, lub wyzerowanie wskazań – przycisk „dolny” (w okolicach godziny 4-tej ). Używanie przycisku dolnego, po rozpoczęciu pomiary nie powoduje zmiany stanu zegarka.

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

Wskazówka umieszczona w centrum tarczy jest zawsze wskazówką pomiaru sekund stopera, a mikrowskaźniki minut i ewentualnie godzin rozmieszczane są różnie, w zależności od rozwiązania konstrukcyjnego. Wskazówka sekundowa czasomierza jest wskazówką małą. Posiadając najczęściej częstotliwość drgań równą 28 800 wahnięć (El Primero 36 000) na godzinę (wahnięcie = ½ okresu) wskazówka sekundowa wykonuje 8 (lub 10) skoków w ciągu sekundy, co teoretycznie pozwala mierzyć odcinki czasowe z dokładnością do 0,125 (lub 0,1) sekundy. Istnieją oczywiście szczególne rozwiązania, pozwalające mierzyć odcinki czasu z mniejsza działka elementarną, jednak nie ma to nic wspólnego z dokładnością pomiaru.

Dla tradycyjnych rozwiązań, użytkownicy czasomierzy ze stoperem winni pamiętać, że używanie funkcji stopera w sposób ciągły, by wskazówka centralnego sekundnika poruszając się ożywiała zegarek, może jednak powodować mniejszą dokładność czasomierza i krótszy czas pracy przy jednokrotnym naciągnięciu sprężyny.

To dość obszerne opracowanie, zapewne mimo wszystko nie wyczerpuje fascynującego świata zegarków ze stoperem nazywanych niepoprawnie „chronografami”.

Nie wgłębiając się w znaczące, lub mniej znaczące (ale zawsze ciekawe) rozwiązania, osoby i fascynujące historie z tym tematem związane, podsumowują skupię się na niepoprawności wynikającej z używania nazwy „chronograf”, dla zegarków ze stoperem.

O tym błędnym nazewnictwie pisze po raz pierwszy, w książce: „Czas i urządzenia do jego pomiaru” profesor Zdzisław Mrugalski. Jak widzimy w całej literaturze angielskojęzycznej zegarki z funkcją stopera nazywane są „chronograph”. Dlaczego więc za moim nauczycielem podnoszę, że używane w opracowaniach o zegarkach określenie „chronograf” jest niepoprawne?

Sport potrzebuje pomiaru czasu! Zegarki sportowe - czyli te ze stoperem

W regulacjach prawnych dotyczących tej dziedziny techniki i w naszym kraju wiążących, czyli w Polskiej Normie dotyczącej tej terminologii, określenie „chronograf” jest przypisane dla urządzenia, które w mierzy i rejestruje wynik pomiaru długości odcinków czasu. Patrząc z punktu widzenia etymologii słowa, musimy się także zgodzić, że końcówka „graf” jednoznacznie wiąże funkcję przedmiotu z grafiką. Tak więc przyjmując wskazania prawne i twierdzenie profesora Mrugalskiego, cieszę się, że nie używając określenia „chronograf”, w powyższym tekście mam nadzieję jasno poruszałem się w tej zegarkowej materii.

Na koniec warto zaznaczyć, że choć stoper jest jedną z najczęściej stosowanych funkcji dodatkowych czasomierza i jak widać jest od dawna znany, to mimo, że jest swego rodzaju flagowym wyposażeniem zegarka sportowego jest równocześnie bardzo rzadko używanym. Może więc, choćby z chęci częstszego jego używania, warto swoje sportowe zajęcia wykonywać regularnie i oczywiście osiągać coraz lepsze wyniki, czego wszyscy możemy sobie tylko życzyć.

Władysław Meller